માનવ શરીરનૂ અંગતંત્ર ભાગ -૧

માનવ શરીરનું અંગતંત્ર

પ્રસ્તાવના

જીવ વિજ્ઞાનની ભાષામાં માનવ શરીર વિભિન્ન તંત્રનું એક એકીકૃત સમૂહ છે .

માનવશરીરનો સંરચનાત્મક અને ક્રિયાત્મક એકમ કોષ છે .

સમાન કોષો મળીને પેશી બનાવે છે .

પેશી મળીને અંગ બનાવે છે .

અંગ મળીને અંગતંત્ર બનાવે છે .

માનવ શરીરના જુદા જુદા તંત્ર અને તેમની કાર્ય કરવાની પ્રણાલીઓ નીચે મુજબ છે .

1 . પાચનતંત્ર ( Digestive System )         5 . કંકાલ તંત્ર ( Skeleton System )

2 . શ્વસનતંત્ર ( Respiration System )        6 . ઉત્સર્જન તંત્ર ( Excretory System )

3 . પરિવહન તંત્ર (Circulatory System)     7 . પ્રજનનતંત્ર ( Reproductive System )

4. ચેતાતંત્ર તંત્ર ( Nervous system )

1. પાચનતંત્ર ( Digestive System )

જટિલ ઘટકોનું સરળ સ્વરૂપમાં રૂપાંતરણ કરવાની પ્રક્રિયાને પાચન ( Digestion ) કહે છે .

મનુષ્યનું પાચનતંત્ર પાચનમાર્ગ અને તેની સહાયક ગ્રંથિઓથી બનેલું છે . પાચનમાર્ગ જુદા જુદા ભાગોમાં વિભાજિત થાય છે જે નીચે પ્રમાણે છે . –

મુખદ્વાર--- > મુખગુહા--- > કંઠનળી--- > અન્નનળી--- > જઠર--- > નાનું આંતરડુ--- >  મોટું આંતરડું--- > મળાશય --- > મળદ્વાર

જઠર અને નાના આંતરડામાં વિવિધ ગ્રંથીઓ આવેલી છે જેવી કે , લાળ ગ્રંથિ ( Salivary Gland ) , યકૃત ( Liver ) અને સ્વાદુપિંડ ( Pancreas ) ,

મનુષ્યનો પાચનમાર્ગ

મુખગુહા

ખોરાકના પાચનની શરૂઆત મુખગુહાથી થાય છે .

મુખ મુખગુહામાં ખુલે છે . મુખગુહામાં ઠલવાતા લાળરસમાં રહેલા ટાયલિન ( લાળ રસીય-એમાઈલેઝ) વડે કાર્બોહાઈડ્રેટ (સ્ટાર્ચ) નું પાચન થાય છે .

મુખગુહાએ ઉપલા અને નીચલા જડબાનું પોલાણ છે. તેના તળિયે આવેલી જીભ પર મોટી સંખ્યામાં ' સ્વાદાંકુરો ' ( Tastebuds ) આવેલા હોય છે . જેની મદદથી ખોરાકના સ્વાદની પરખ થાય છે .

દાંત

બંને જડબામાં આવેલા દાંત કેલ્શિયમ કાર્બોનેટ અને ફોસ્ફરસના બનેલા હોય છે . દાંતના  4 પ્રકાર હોય છે . જેમાં કાપવા માટે છેદક દાંત , ચીરવા માટે રાક્ષિ દાંત , ભરડવા તથા દળવા માટે અગ્ર દાઢ અને અન્ય દાઢનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે .

લાળરસમાં રહેલા આયનો ખોરાકની અમ્લતા દૂર કરે છે.શ્લેષ્મ ખોરાકને લીસો બનાવી ગળવામાં સરળતા કરે છે . ખોરાકને જીવાણુમુકત બનાવવામાં પણ લાળરસ સહાયક છે , મુખગુહાના પશ્વ વિસ્તારને કંઠનળી પ્રદેશ કહે છે , જે અન્નનળીમાં ખુલે છે .

અન્નનળી અને શ્વાસનળી વચ્ચે એક પડદો હોય છે . જેને ઘાટીઢાંકણ કહે છે . જ્યારે ખોરાક ગળવાની ક્રિયા થાય છે ત્યારે શ્વાસદ્વાર ઘાટીઢાંકણથી બંધ થાય છે , જેથી ખોરાક શ્વાસનળીમાં જતો અટકે છે .

અન્નનળી

અન્નનળી નલિકાકાર ૨ચના છે . તેને Food Pipe કહે છે . તેની લંબાઈ 25 સે.મી છે. અન્નનળી મોઢામાંથી ચવાયેલો અને લાળ સાથે ભળેલા ખોરાકને જઠર સુધી લઈ જવાનું કામ કરે છે .

જઠર ( Stomach )

જઠર ' U ' આકારની , સ્નાયુઓની બનેલી કોથળી જેવી રચના ધરાવે છે .

જઠરની અંદરની દિવાલમાંથી જઠર રસનો સ્ત્રાવ થાય છે .

લાળરસ મિશ્રિત ખોરાક સૌપ્રથમ જઠરમાં એકઠો થઈ વલોવાય છે . અને જઠર ખોરાકનો સંગ્રહ 4 થી 5 કલાક સુધી કરે છે . ત્યાં પ્રોટીનના પાચનની શરૂઆત થાય છે . જઠરમાં જઠરગ્રંથિઓ માંથી જઠર રસ નીકળે છે .

જઠરરસ ( Chyme )

જઠરરસમાં મંદ હાઈડ્રોક્લોરિક એસિડ ( મંદ HCI ) , શ્લેષ્મ, રેનિન અને નિષ્ક્રિય પેપ્સિનોજન હોય છે અને થોડા પ્રમાણમાં લાયપેઝનો સ્ત્રાવ થાય છે ,

ટ્રીપ્સીન ખોરાકમાં રહેલા પ્રોટીનનું પાચન કરે છે જ્યારે લાયપેઝ ચરબીનું પાચન કરે છે . –

શ્લેષ્મ જઠરની દીવાલને HCl અને પેપ્સિનોજનથી રક્ષણ પૂરું પાડે છે . મંદ HCl જઠરને એસિડિક માધ્યમ પુરુ પાડે છે અને બેકટેરિયાનો નાશ કરે છે.

જઠરમાં પ્રોટીનના પાચનની શરૂઆત થઈ ત્યાં અપૂર્ણ પાચન થાય છે .

પ્રોટીઓલાયટીક ઉત્સચક રેનીન નવજાત શિશુના જઠરરસમાં હોય છે .

નાનું આંતરડું ( Small Intestine )

નાનું આંતરડું મનુષ્ય શરીરનું મુખ્ય પાચક અંગ છે . તેમાં ખોરાકનું સંપૂર્ણ પાચન થાય છે . ચરબીનું વધુ અને સંપૂર્ણ પાચન નાના આંતરડામાં થાય છે .

નાનાં આંતરડામાં સૌથી લાંબો સમય ખોરાક સંગ્રહાય છે , ત્યાં ખોરાક આશરે 6 થી 7 કલાક રહે છે .

નાનું આંતરડું અંત્યત ગૂંચળામય અને 6.5 મીટર ( GCERT પ્રમાણે 7.5 મીટર ) લાંબુ છે . તેનું માધ્યમ બેઝીક છે .

નાનું આંતરડું સાકડો વ્યાસ ધરાવતું હોવાથી તેને નાનું આંતરડું કહે છે .

નાનાં આંતરડાનો શરૂઆતનો ભાગ પકવાશય ( Duodenum ) છે . તે ' C ' આકારની ગોઠવણી ધરાવે છે .

નાના આંતરડામાં પકવાશયમાં યકૃતમાંનો પિતરસ અને સ્વાદુપિંડમાંનો સ્વાદુરસ અને તેની દિવાલ પણ સ્ત્રાવ કરે છે .

નાના આંતરડાની દિવાલ પર આંગળી જેવા પ્રવધે આવેલા હોય છે જે ખોરાકમાં રહેલા અગત્યના પોષક તત્વનું શોષણ કરી રૂધિરમાં ભેળવે છે ,

મોટું આંતરડું ( Large Intestine ) 

નાનું આંતરડું , મોટા આંતરડામાં ખૂલે છે . તેની લંબાઈ 1.5 મીટર છે . તેનો વ્યાસ વધુ છે . બંનેના જોડાણ સ્થાને એક બંધ કોથળી જેવી રચના જોવા મળે છે જેને અધાંત્ર ' કહે છે . અધાંત્ર માંથી એક આંગળી જેવો પ્રવર્ધ નીકળે છે જેને આંત્રપુચ્છ ( Vermiform Appendics ) કહે છે . જે સિકમ સાથે જોડાયેલું હોય છે . તે અવશિષ્ટ અંગ છે .

મોટું આંતરડું પાચનતંત્રનો અંતિમ ભાગ છે . તે ખોરાકના પાચન તથા અવશોષણમાં ભાગ નથી લેતું .

મળાશય ( Rectum )

મળાશયએ પાચન માર્ગનો અંતિમ ભાગ છે . પાચનક્રિયાના અંતે ન પચેલો ખોરાક મળાશયમાં આવી મળના સ્વરૂપે બહાર નીકળે છે.

મળમાં સ્કૈટોલ નામનું ફિનોલીક સંયોજન ઉત્પન્ન થવાથી દુર્ગધ આવે છે .

નોંધ: મુખદ્વારથી મળદ્વાર સુધીની કુલ લંબાઈ આશરે 9 મીટર ( 33 ફૂટ ) જેટલી છે .

સહાયક પાચકગ્રંથિઓ ( Digestive Glands ) –

પાચન માર્ગ સાથે સંકળાયેલ ગ્રંથિઓમાં લાળગ્રંથિ , યકૃત અને સ્વાદુપિંડ નો સમાવેશ થાય છે .

લાળગ્રંથિઓ ( Salivary gland ) - ,

એક નલિકા દ્વારા મુખગુહામાં ખૂલતી ત્રણ જોડ લાળગ્રંથિ હોય છે . તેમને ઉપકર્ણ (ગાલ) (Parotid) , અધોહનુગ્રંથિ (submandibular) અને અધોજિહ્વાગ્રંથિ ( sublingual ) કહે છે . જેમાંથી લાળરસનો સ્ત્રાવ થાય છે . એક દિવસમાં લાળ 1.5 લિટર નીકળે છે .

નોંધ:-- ગાલપચોડીયું રોગ થાય ત્યારે પેરોટીડ ગ્રંથિમાં સોજો આવે છે . સાપનું ઝેર પેરોટીડ ગ્રંથિમાં હોય છે . દેડકા અને વ્હેલમાં લાળગ્રંથિ હોતી નથી .

કોઈ સ્વાદિષ્ટ ખોરાક જોતા મોં માં પાણી કેમ આવે છે ? મોંમાં આવેલી સલાઈવરી ગ્રંથિ લાળના સ્ત્રાવ માટે ઉપયોગી છે જેથી કોઈ પણ સ્વાદિષ્ટ ખોરાક જોતા આ ગ્રંથિમાં લાળ ઉત્પન્ન થાય છે અને મોંમાં પાણી આવે છે .

યકૃત ( Live )

યકૃત શરીરની સૌથી મોટી ગ્રંથિ (બાહ્ય ગ્રંથિ) છે . તે શરીરનું અંદરના ભાગનું સૌથી મોટું અંગ છે . એક પ્રકારે શરીરની સૌથી વિશાળ રસાયણ ફેક્ટરી છે.

યકૃતનું વજન 1.2 કિ.ગ્રા થી 1.5 કિ.ગ્રા ની વચ્ચે હોય છે .

યકૃતની સપાટી પર પિત્તાશય નામની કોથળી હોય છે. જેમાંથી પિત્તરસનો સ્ત્રાવ થાય છે , માટે યકૃતને પિત્તનું કારખાનું કહે છે . તે એક દિવસમાં 600 મિલિ જેટલું નીકળે છે .

તે આલ્કલાઈન (બેઝીક) હોય છે . જઠરમાંથી આવતા એસિડિક ખોરાકને પિત્ત બેઝીક બનાવે છે તેમજ ખોરાકમાં રહેલા ઝેરી દ્રવ્યો અને આલ્કોહોલનું વિઘટન કરે છે .

યકૃતમાં વિટામીન A , વિટામીન D , લોહતત્વ , તાંબું અને ગ્લાયકોજનનો સંગ્રહ થાય છે . કમળો ( Jaundice - Hepatitis ) એ યકૃતનો રોગ છે .

સ્વાદુપિંડ ( Pancreas )

તે શરીરની એક માત્ર મિશ્ર ગ્રંથિ છે . તેમાંથી અંતઃસ્ત્રાવ અને ઉત્સુચક બંનેનો સ્ત્રાવ થાય છે . સ્વાદુપિંડ સ્વાદુરસનો સ્ત્રાવ કરે છે જેમાં એમાયલેઝ , લાયપેઝ , ન્યૂકિલએઝ , ટ્રિપ્સિન ઉન્સેચકો છે .

સ્વાદુપિંડમાંથી ઈસ્યુલીન અને ગ્લેકાગોન બે અંતઃસ્ત્રાવ ઉત્પન્ન થાય છે . ઈસ્યુલીન વધારાનું ગ્લુકોઝનું ગ્લાયકોજન (ચરબી) માં રૂપાંતર કરે છે . જ્યારે ગ્લેકાગોન ગ્લાયકોજન (ચરબી) માંથી ગ્લુકોઝ (શકિત) માં રૂપાંતર કરે છે .

જો સ્વાદુપિંડમાં ખામી સર્જાય અને ઈસ્યુલીન યોગ્ય માત્રામાં ઉત્પન ન થાય તો ગ્લુકોઝનું પ્રમાણ વધી જાય છે . જેને મધુપ્રમેહ અથવા ડાયાબિટીસ કહે છે .

પાચન સાથે સંકળાયેલા ઉર્સેચકો અને તેમની પ્રક્રિયાઓ

ઉત્સેચક: ટાયકિન

કયાં અચાર કરે:-મુખગુહા

ખોરાકના કયા ચટક પર અસર કરે:- કાર્બોહાઈડ્રેટ

નીપજ:-માલ્ટોજ

ઉત્સેચક: પેપ્સીન

કયાં અચાર કરે:- જઠર

ખોરાકના કયા ચટક પર અસર કરે:- પ્રોટીન

નીપજ:- પોલીપેપ્ટાઈડ

ઉત્સેચક: રેનીન

કયાં અચાર કરે:- જઠર

ખોરાકના કયા ચટક પર અસર કરે:- કેસીનોજન

નીપજ:- કેસીન

ઉત્સેચક: એમાયલેઝ

કયાં અચાર કરે:- પકવાશય

ખોરાકના કયા ચટક પર અસર કરે:- મલ્ટોઝ

નીપજ:- ગ્લુકોઝ

ઉત્સેચક: ટ્રીપ્સીન

કયાં અચાર કરે:- પકવાશય

ખોરાકના કયા ચટક પર અસર કરે:- પોલીપેપ્ટાઈડ

નીપજ:- એમીનોએસિડ

ઉત્સેચક: લાઇપેઝ

કયાં અચાર કરે:- પકવાશય

ખોરાકના કયા ચટક પર અસર કરે:- ચરબી

નીપજ:- ફેટી એસિડ,ગ્લિસરોલ

ઉત્સેચક: ન્યૂકિલએઝ

કયાં અચાર કરે:- પકવાશય

ખોરાકના કયા ચટક પર અસર કરે:- ન્યૂકિલઇક એસિડ

નીપજ:- ન્યૂકિલઓટાઇડ્સ

 

પાચનતંત્ર સાથે સંકળાયેલ ખામીઓ

ઝાડા – અતિસાર ( ડાયરિયા ) ( Diarrhoea ) : પાણી જેવા મળનો , શરીરમાંથી વારંવાર ત્યાગ થતો રહે છે

આંત્રશોથ ( Entertis ) : આંતરડાના સોજાને આંત્રશોથ ( Enteritis ) કહે છે . પેટમાં Cramps અને અતિસાર ઉત્પન્ન થાય છે .

જઠરાંત્રશોથ ( Gastroenteritis ) : જઠરની શ્લેષ્મકલા ( Membrane ) અને આંતરડાની શ્લેષ્મકળામાં સોજો ઉત્પન્ન થાય છે . Gastroenteritis માં વમન ( Vomiting ) , પેટમાં Cramps અને અતિસાર થાય છે . કબજીયાત ( Constipation )