ભારતીય બંધારણનો ઇતિહાસ ભાગ ૩.૨ તાજનું શાસન

 

ભારત શાસન અધિનિયમ , 1935

પુરષ-મહિલા સમાન મતાધિકાર ,

ભારતમાં પૂર્ણ જવાબદાર સરકારની સ્થાપના કરવામાં આવી .

લાંબો વિસ્તૃત દસ્તાવેજ જેમાં 321 કલમો અને 10 અનુસૂચિઓ હતી .

પ્રધાનમંત્રી (પ્રાઈમ મિનિસ્ટર) અને મંત્રી (મિનિસ્ટર) જેવા શબ્દોનો સૌ પ્રથમ પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો .

બર્માને ભારતથી અલગ કરવામાં આવ્યું .

ઓરિસ્સા અને સિંઘ બે નવા પ્રાંતો બનાવવામાં આવ્યા .

બ્રિટિશ સંસદની સર્વોચ્ચતા ચાલુ રહી .

ભારતીય રિઝર્વ બેંકની સ્થાપના - 1 એપ્રિલ 1935 માં કરવામાં આવી(રાટ્રીયકરણ:-૧૯૪૯) .

સંઘ લોક સેવા આયોગની સ્થાપના ઉપરાંત પ્રાંતોમાં પ્રાંતીય લોકસેવા આયોગની સ્થાપના .

1937 માં સંઘીય ન્યાયાલય ( Federal court ) ની સ્થાપના કરવામાં આવી .

(સંઘીય ન્યાયાલય ( Federal court ) ૧ ઓકટોબ્મર ૧૯૩૭ ચેમ્બર ઓફ પ્રિન્સેસમાં બેઠ્ક મુખ્ય જસ્ટિજ મૌરીસ ગ્વાયર બીજા બે (૧)શાહ મોહમ્મદ સુલેમાન, આર.કે.જટાકર )

દલિતો , મહિલાઓ અને મજૂર વર્ગ માટે અલગથી ચૂંટણી વ્યવસ્થા કરી સાંપ્રદાયિક પ્રતિનિધિત્ત્વનો વિસ્તાર કર્યો .

ભારત શાસન અધિનિયમ , ( પૂના સમજૂતી અનુસાર ) 1858 દ્વારા સ્થપાયેલ ભારત પરિષદ ( Indian council ) ને સમાપ્ત કરી દેવામાં આવી . તેના સ્થાને ભારત સચિવ માટે સલાહકારોની ટીમ રચવામાં આવી

અધિનિયમનો પ્રાંતો ઉપર પ્રભાવ :

પ્રાંતોમાં દ્વૈધશાસન પ્રણાલીનો અંત આવ્યો .

પ્રાંતોને સ્વાયત્તતા પ્રદાન કરવામાં આવી .

પ્રાંતો વાઈસરૉયના નિયંત્રણમાંથી મુક્ત તથા પ્રત્યક્ષ રીતે બ્રિટિશ ક્રાઉન (તાજ) ના નિયંત્રણ હેઠળ .

ગવર્નર , પ્રાંતમાં બ્રિટિશ તાજનો પ્રતિનિધિ , જે બધા કાર્યોનું સંચાલન અને નિયંત્રણ કરતો હતો .

ગવર્નરને પ્રાંતનો સંપૂર્ણ શાસન પોતાના હાથમાં લેવાની સત્તા .

પ્રાંતીય વિધાન મંડળો , દરેક પ્રાંતમાં અલગ અલગ , કેટલાક પ્રાંતમાં એક સદનીય તો કેટલાક પ્રાંતોમાં દ્વિસદનીય વ્યવસ્થા , દ્વીસદનીય વ્યવસ્થામાં ઉચ્ચસદન વિધાન પરિષદ તથા નિમ્ન સદનવિધાન સભા .

આ અધિનિયમ અંતર્ગત 11 માંથી 6 રાજ્યોમાં દ્વીસદનીય વ્યવસ્થા જેમાં બંગાળ , મુંબઈ , મદ્રાસ , બિહાર , સંયુક્ત પ્રાંત , આસામનો સમાવેશ .

બધા જ સભ્યોની ચૂંટણી પ્રત્યક્ષ રીતે કરવામાં આવી .

બધા જ પ્રાંતીય વિષયોનું સંચાલન મંત્રીઓ દ્વારા જેમનો વડો એક મુખ્યમંત્રી હતો .

મંત્રીઓ વિધાનમંડળોને જવાબદાર , તેમના વિરૂદ્ધ અવિશ્વાસનો પ્રસ્તાવ પસાર કરી શકાતો હતો .

ગવર્નર રાજ્ય વિધાન પરિષદોના મંત્રીઓની સલાહ મુજબ કાર્ય કરવું ફરજિયાત હતું .

આ વ્યવસ્થા 1937 માં શરૂ અને 1939 માં સમાપ્ત થઈ . ( પ્રાંતીય સ્વાયત્તતા 1 એપ્રિલ , 1937 થી અસ્તિત્વમાં આવી હતી . )

અધિનિયમનો કેન્દ્રીય પ્રભાવ :

એક અખિલ ભારતીય સંઘની સ્થાપના કરવામાં આવશે .

કેન્દ્રમાં દ્વૈધશાસન પ્રણાલીની શરૂઆત કરવામાં આવી .

કેન્દ્રીય વહીવટના બધા જ વિષયોને બે ભાગમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યા

 

ઓગસ્ટ ઓફર 1940

ઓક્ટોબર -1939 માં કોંગ્રેસના પ્રાંતીય મંત્રીમંડળોએ રાજીનામાં આપ્યા

આમ છતાં કોંગ્રેસ દ્વારા અંગ્રેજો પાસે રાષ્ટ્રીય સરકારની સ્થાપનાની માંગ જેથી “ લોર્ડ લિનલિથગો " દ્વારા 8 ઓગસ્ટ , 1940 ના રોજ એક પ્રસ્તાવ મૂકવામાં આવ્યો . જે “ ઓગસ્ટ પ્રસ્તાવ ” ના નામે ઓળખાયો . છે

ભારત માટે ડોમિનિયન સ્ટેટ મુખ્ય લક્ષ્ય રહેશે .

ભારતીયોની ભાગીદારીવાળી યુદ્ધ સલાહકાર પરિષદની સ્થાપના કરવામાં આવશે .

બીજા વિશ્વયુદ્ધની સમાપ્તિ પછી બંધારણ સભાની રચના કરી આપવામાં આવશે .

અલ્પસંખ્યકોને આશ્વાસન આપવામાં આવ્યું કે , સરકાર તેમને નુકસાન પહોંચાડનાર શક્તિને શાસન સોંપશે નહિ .

કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગ બંને દ્વારા આ પ્રસ્તાવનો અસ્વીકાર કરવામાં આવ્યો .

ક્રિસ મિશન ,23 માર્ચ  1942 :

1942 માં બ્રિટિશ સરકારે કેટલાક પ્રસ્તાવોની જાહેરાતનો મુસદ્દો તૈયાર કરી કેબિનેટ મંત્રી સર સ્ટેફર્ડ ક્રિપ્સને ભારત મોકલ્યા . તેમના નામ ઉપરથી આ પ્રસ્તાવ “ ક્રિપ્સ મિશન ” કહેવાયું .

દરખાસ્તો

યુદ્ધની સમાપ્તિ પછી ભારતને ડોમિનિયન સ્ટેટ્સ ( સંસ્થાનિક સ્વરાજય ) ની પ્રાપ્તિ .

બંધારણસભાની રચના કરવામાં આવશે .

પ્રાંતોને નવું ઘડેલું બંધારણ સ્વીકાર ન હોય તો પોતાનું અલગ બંધારણ ઘડવાનો અધિકાર .

દેશી રાજયોને પણ નવું બંધારણ ન સ્વીકારવાની છૂટ રહેશે .

નવું બંધારણ ઘડાય ત્યાં સુધી બ્રિટિશ સરકાર સંરક્ષણની જવાબદારી નિભાવશે .

આ દરખાસ્તો પરોક્ષ રીતે મુસ્લિમ લીગની પાસ્તિાનની માંગણીઓ સ્વીકારવા જેવી હતી . પરિણામે કોંગ્રેસે તેનો અસ્વીકાર કર્યો ,

મુસ્લિમ લીગે પણ તે સ્વીકારી નહિ કારણ કે તેમાં પાકિસ્તાનની રચનાનો સ્પષ્ટ સ્વીકાર ન હતો .

મહાત્મા ગાંધીએ આ દરખાસ્તોને પોસ્ટ ડેટેડ ચેક સાથે સરખાવી .

એપ્રિલ 1942 માં વડાપ્રધાન ચર્ચિલે આ દરખાસ્તો પાછી ખેંચી લીધી .

રાજગોપાલાચારી ફોર્મ્યુલા , 1944 :

રાજગોપાલાચારી દ્વારા 10 જુલાઈ , 1944 ના રોજ એક પ્રસ્તાવ રજુ કરાયો જેને “ રાજગોપાલાચારી ફોર્મ્યુલા ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે જેને મહાત્મા ગાંધીનું સમર્થન પ્રાપ્ત હતું .

મુસ્લિમલીગ ભારતની સ્વતંત્રતાની માંગનું સમર્થન કરે .

યુદ્ધની સમાપ્તિ પછી મુસ્લિમ બહુમતીવાળા વિસ્તારોમાં જનમત દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે કે , તેઓ ભારતમાં રહેવા ઈચ્છે છે કે નહિ . જે બ્રિટન દ્વારા સ્વતંત્રતા અપાયા પછી જ નક્કી કરવામાં આવશે .

દેશના વિભાજનની સ્થિતિમાં આવશ્યક વિષયો જેવા કે , સંરક્ષણ સંચાર , વાણિજ્ય વગેરેના સંબંધમાં બંને દેશો વચ્ચે સમજૂતી કરવામાં આવે .

કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગ દ્વારા રાજગોપાલાચારી ફોર્મ્યુલાનો અસ્વીકાર .

વેવેલ યોજના

4 જૂન 1945 ના રોજ વાઈસરોય વેવેલે એક યોજના પ્રસ્તુત કરી . જે મુજબ વાઈસરોયની કારોબારી પરિષદમાં કમાન્ડર ઈન ચીફ સિવાયના બધા સદસ્ય ભારતીય રહેશે .

મુસલમાન સદસ્યોની સંખ્યા સવર્ણ હિંદુઓ બરાબર રહેશે .

ગવર્નર જનરલ વગર કારણે વીટોનો પ્રયોગ નહિ કરે , યુદ્ધની સમાપ્તિ પછી ભારતીયો સ્વયં પોતાનું બંધારણ બનાવશે .

કોંગ્રેસના નેતાઓને છોડી મૂકવામાં આવશે અને શીમલામાં સર્વદળીય સંમેલનનું આયોજન કરાશે .

22 જૂન , 1945 શિમલા પરિષદમાં 22 પ્રતિનિધિઓએ ભાગ લીધો . પરંતુ મહમદઅલી ઝીણાએ માંગ કરી હતી કે મુસલમાન સદસ્યને પસંદ કરવાનો અધિકાર માત્ર મુસ્લિમ લીગને રહેશે ઉપરાંત તેને સાંપ્રદાયિક વીટો પણ આપવામાં આવે . આથી આ માંગોથી યોજના પરત ખેંચાઈ હતી .

કેબિનેટ મિશન

19 ફેબ્રુઆરી , 1946 માં બ્રિટનના વડાપ્રધાન ક્લેમૅન્ટ ઍટલીએ ભારતમાં રાજકીય વિવાદના ઉકેલ માટે ત્રણ સભ્યોના બનેલા ઉચ્ચસ્તરીય શિષ્ટ મંડળને મોકલવાની જાહેરાત કરી .

કેબિનેટ મિશનના 3 સભ્યો

1. લૉર્ડ પેન્થિક લોરેન્સ ( અધ્યક્ષ ) ( ભારતના સચિવ )

2. સર સ્ટેફર્ડ ક્રિપ્સ ( બૉર્ડ ઓફ ટ્રેડના અધ્યક્ષ )

3. એ.વી.એલેકઝાંડર ( પ્રથમ નોસેના મંત્રી )

24 માર્ચ 1946 ના રોજ કેબિનેટ મિશન દિલ્હી પહોંચ્યું .

13 મે 1946 ના દિવસે કેબિનેટ મિશને નીચે મુજબનો અહેવાલ આપ્યો .

એક ભારતીય સંઘની સ્થાપના થશે જે દેશી રજવાડાઓ અને બ્રિટિશ ભારતના રાજ્યોથી બનેલો હશે . વિદેશી બાબતો , રક્ષા અને સંચારવ્યવસ્થા કેન્દ્રીય સરકારને હસ્તક રહેશે .

ભારત વિભાજનનો પ્રસ્તાવ રદ કરવામાં આવ્યો .

મધ્યવર્તી વ્યવસ્થાની ભલામણ કરી જે અનુસાર સંપૂણ ભારતીય પ્રાંતોને ત્રણ જૂથમાં વિભાજીત કરવાના હતા .

અ . જૂથમાં મદ્રાસ, મુંબઈ , યુ.પી. બિહાર , સેન્ટ્રલ પ્રોવિન્સીસ અને ઓરિસ્સા ,

બ . જૂથમાં પંજાબ , સિંધ , ઉત્તર-પશ્ચિમ સરહદી પ્રાંત .

ક . જૂથમાં બંગાળ અને આસામ .

દરેક જૂથને પોતાની ધારાસભા અને અલગ બંધારણ સભા સ્થાપવાની અને પ્રાંતિક વિષયો ( સંચાર , વિદેશ , સંરક્ષણ સિવાય ) નક્કી કરવાની છૂટ આપવામાં આવી .

બંધારણના નિર્માણ માટે ‘ બંધારણસભા'ની સ્થાપના કરાશે જેની ચૂંટણી વિધાનસભાના સદસ્યો દ્વારા થશે . બંધારણ ઘડાય ત્યાં સુધી વચગાળાની સરકારની વ્યવસ્થા થશે .

ગાંધીજીના નેતૃત્વમાં કોંગ્રેસે કેબિનેટ મિશન યોજનાનો સ્વીકાર કર્યો .

મુસ્લિમ લીગે આરંભમાં આ યોજનાનો સ્વીકાર કર્યો પરંતુ જુલાઈમાં વિરોધ શરૂ કર્યો .

એટલીની જાહેરાત , 1947 :

20 ફેબ્રુઆરી, 1947 ના રોજ બ્રિટનના વડાપ્રધાન ક્લેમૅન્ટ એટલી દ્વારા જાહેરાત કરવામાં આવી .

લૉર્ડ વેવેલના સ્થાને લૉર્ડ માઉન્ટ બેટનને ભારતનો નવો વાઈસરૉય નિયુક્ત કરવામાં આવ્યો .

બ્રિટન સરકાર 30 જૂન , 1948 સુધી ભારતીઓને સત્તા સોંપી દેશે .

જો આ તારીખ સુધી બંધારણ ન બન્યું તો બ્રિટન સરકાર આગામી તારીખ નક્કી કરશે.

 

વચગાળાની સરકાર •

ઈ.સ. 1946 માં બંધારણસભાના હેતુ માટે કેબિનેટ મિશન અંતર્ગત ચૂંટણીઓ થઈ જેમાં કોંગ્રેસે 208 અને મુસ્લિમ લીગે 73 બેઠકો પ્રાપ્ત કરી .

કોંગ્રેસ બંધારણસભામાં સામેલ થતા મુસ્લિમ લીગે સરકારનો બહિષ્કાર કર્યો . આથી વાઈસરૉયે લીગની ગેરહાજરીમાં કારોબારી સમિતિની રચના કરી જેના વિરોધમાં મુસ્લિમ લીગે 16 ઓગસ્ટ 1946 ના રોજ “ પ્રત્યક્ષ કાર્યવાહી દિવસ ” તરીકે ઉજવ્યો .

24 ઓગસ્ટ , 1946 ના રોજ કામચલાઉ સરકારની રચના જેમાં મુસ્લિમ લીગ જોડાઈ ન હતી .

જવાહરલાલ નેહરુના વડાપ્રધાન પદ હેઠળ 2 સપ્ટેમ્બર 1946 રોજ કામચલાઉ સરકારની રચના થઈ .

કામચલાઉ સરકારના સભ્યો વાઈસરૉયની પરિષદના સભ્યો હતા જેમનો પ્રમુખ વાઈસરૉય હતો તથા જવાહરલાલ નેહરુ પરિષદના ઉપાધ્યક્ષ અને ભારતના વડાપ્રધાન બનાવવામાં આવ્યા .

26 ઓક્ટોબર , 1946 ના રોજ મુસ્લિમ લીગના 5 સભ્યો જોડાયા જેથી અગાઉના કોંગ્રેસના ૩ સભ્યોને બહાર કરી દેવામાં આવ્યા (1). સૈયદ અલી ઝહીર  (2). શરતચંદ્ર બોઝ (3). સર શરાફત અહેમદખાં

9 ડિસેમ્બર , 1946 ના દિવસે બંધારણસભાની પ્રથમ બેઠક યોજાઈ . જેમાં મુસ્લિમ લીગ હાજર ન રહી .

 

કામચલાઉ સરકાર(મંત્રીમંડળ)નું સ્વરૂપ :

જવાહરલાલ નેહરુ:- કામચલાઉ પરિષદના ઉપસભાપતિ , વિદેશમંત્રી , વડાપ્રધાન , રાષ્ટ્રમંડળ સંબંધ

કોમનવેલ્થ

વલ્લભભાઈ પટેલ:- ગૃહ , સૂચના , પ્રસારણ

બલદેવસિંહ:-- રક્ષા

જોન મથાઈ:- ઉદ્યોગ અને વિતરણ

રાજેન્દ્ર પ્રસાદ:-- ખાધ અને કૃષિ

આસફઅલી:- રેલવે

જગજીવનરામ:- શ્રમ

મુસ્લિમ લીગના સભ્યો :

લિયાકતઅલી ખાન:- નાણાંમંત્રી

આઈ.આઈ.ચુંદરીગર:- વાણિજ્ય

અબ્દુલખાં નિશ્તાર:- સંચાર

ગંજફરઅલી ખાન:- સ્વાશ્ય

જોગેન્દ્રનાથ માંડલ:- કાયદામંત્રાલય

સી.રાજગોપાલાચારી:- શિક્ષા

ડૉ.હોમી ભાભા:- નિર્માણ , ખાણ , ઉર્જા

કામચલાઉ સરકારમાં સામેલ થયાં છતાં પણ મુસ્લિમ લીગે બંધારણ સભામાં જોડાવવાનો ઈનકાર કર્યો અને અલગ પાકિસ્તાનની માંગ વધુ મજબૂત રીતે રજૂ કરી .

માઉન્ટ બેટન યોજના ( બાલ્કન પ્લાન )

કોમવાદી હિંસાના કારણે તત્કાલીન વાઈસરૉય લૉર્ડ માઉન્ટ બેટને ૩ જૂન , 1947 ના રોજ ભારત અને પાકિસ્તાનના ભાગલા પાડવાની બાબતે કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગના નેતાઓની સાથે એક યોજના રજૂ કરી જે “ માઉન્ટબેટન યોજના " અથવા “ 3 જૂન યોજના ” તરીકે ઓળખાય છે .

ભારતનું વિભાજન ભારત અને પાકિસ્તાનમાં કરવામાં આવશે . બન્ને દેશ પોતાનું બંધારણ તૈયાર કરશે .

પ્રદેશોના સીમાનિર્ધારણ અર્થે સરહદ કમિશન નિયુક્ત કરવામાં આવ્યું .

સિલ્ફટ ( અસમ ) અને પશ્ચિમોત્તર સીમાકાંત માટે જનમતના આધારે ભાગલાનો નિર્ણય કરવો .

દેશી રજવાડાઓને ભારત અથવા પાકિસ્તાનમાં જોડાવવાની સ્વતંત્રતા .

કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગે યોજનાનો સ્વીકાર કર્યો .

પંજાબ અને બંગાળમાં હિંદુ બહુમતિ ધરાવતા વિસ્તારો અનુક્રમે પૂર્વપંજાબ અને પશ્ચિમ બંગાળ ભારતમાં અને મુસ્લિમ બહુમતિવાળા વિસ્તારો અનુક્રમે પશ્ચિમપંજાબ અને પૂર્વબંગાળ તેમજ પશ્ચિમોત્તર સરહદ પ્રાંત ( NWFP ) , બલુચિસ્તાન અને સિલ્હટ વિસ્તાર , સિંઘ પાકિસ્તાનમાં સમાવિષ્ટ થયા .

ડૉ.અબુલ કલામ આઝાદ , ખાન અબ્દુલ ગફારખાન અને પુરૂષોત્તમદાસ ભાગલાના વિરોધમાં રહ્યા હતા .

14 ઓગષ્ટ , 1947 ના દિવસે પાકિસ્તાન આઝાદ થયું . મહમદઅલી ઝીણા પાકિસ્તાનના ગવર્નર જનરલ અને લિયાકત અલીખાન વડાપ્રધાન બન્યા .

15 ઓગષ્ટ , 1947 ના રોજ ભારત આઝાદ થયું અને માઉન્ટબેટન ભારતના ગવર્નર જનરલ અને જવાહરલાલ નેહરુ વડાપ્રધાન બન્યા .

ભારત સ્વતંત્રતા ધારો , 1947

માઉન્ટબેટન યોજના પર બંને પક્ષોની સહમતી પછી આ યોજના ખરડા સ્વરૂપે બ્રિટિશ સંસદમાં પસાર કરવામાં આવી . જે ભારતીય સ્વતંત્રતા અધિનિયમ , 1947 ના નામે ઓળખાઈ .

18 જુલાઈ , 1947 ના રોજ આ યોજનાને બ્રિટનના સમ્રાટ દ્વારા સ્વીકૃતિ આપવામાં આવી .

15 ઓગસ્ટ , 1947 થી બે સ્વતંત્ર ડોમિનિયન ભારત અને (14 ઓગસ્ટ)પાકિસ્તાનની સ્થાપના .

બંગાળ તથા પંજાબના બે - બે પ્રાંત બનાવવાનો પ્રસ્તાવ પાકિસ્તાનમાં ન જોડાયા હોય તેવા બધા જ પ્રાંતો ભારતમાં સમ્મિલિત માનવામાં આવ્યો .

પૂર્વી બંગાળ , પશ્ચિમી પંજાબ , સિંઘ અને આસામનો સિલ્હટ જિલ્લો પાકિસ્તાનનો ભાગ બન્યા .

પ્રત્યેક ડોમિનિયન માટે અલગ ગવર્નર જનરલ અને તેને મહામહિમ સમ્રાટ દ્વારા નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા.

ભારતમાં બ્રિટનના સમ્રાટની સરકારની જવાબદારી તથા રજવાડા પર શાસન 15 ઓગસ્ટ , 1947 થી સમાપ્ત .

ભારત તથા પાકિસ્તાનના કેન્દ્રીય વિધાન મંડળોને કેટલાક વિષયો પર કાયદો બનાવવાનો અધિકાર તેમાં બ્રિટિશ સંસદ હસ્તક્ષેપ કરશે નહિ .

ભારત શાસન અધિનિયમ , 1935 જ્યાં સુધી બંને ડોમિનિયન પોતાનું નવું બંધારણ અમલમાં ન મૂકે ત્યાં સુધી બંનેનું શાસન ચલાવવામાં મદદ કરશે .

બ્રિટન સમ્રાટની શાહી ઉપાધિમાંથી ‘ ભારતનો સમ્રાટ ’ શબ્દ કાઢી નાખવામાં આવ્યો તથા સમ્રાટની સરકાર દ્વારા થયેલ તમામ સંધિઓ રદ કરવામાં આવી .

ભારતના બંધારણીય વિકાસ - ટૂંકમાં :

સૌપ્રથમ ભારતનો લિખિત કાયદો : 1773 નો રેગ્યુલેટિંગ એક્ટ ( નિયામક ધારો )

ભારતનું સૌપ્રથમ ન્યાયાલય : ઈ.સ , 1774 માં કલકત્તા ખાતે .

બંગાળનો સૌપ્રથમ ગવર્નર રૉબર્ટ ક્લાઈવ (ઈ.સ.1757 ) જ્યારે અંતિમ ગવર્નર વૉરન હેસ્ટિગ્ઝ (ઈ.સ .1773) બંગાળનો સૌપ્રથમ ગવર્નર જનરલ વૉરન હેસ્ટિંગ્ઝ ( ઈ.સ 1773 ) જ્યારે અંતિમ ગવર્નર જનરલ ઓફ બંગાલ લૉર્ડ વિલિયમ બૅન્ટિક

ભારતનો સૌપ્રથમ ગવર્નર જનરલ લૉર્ડ વિલિયમ બેન્ટિક (ઈ.સ .1833) જ્યારે અંતિમ ગવર્નર જનરલ ઓફ ઈન્ડિયા લૉર્ડ કેનિંગ ( ઈ.સ .1858 )

ભારતનો સૌપ્રથમ વાઈસરોય લૉર્ડ કેનિંગ ( ઈ.સ .1858 ) જ્યારે અંતિમ વાઈસરોય ઓફ ઈન્ડિયા લોર્ડ માઉન્ટ બેટન ( ઈ.સ .1947 )

સ્વતંત્ર ભારતનો સૌપ્રથમ ગવર્નર જનરલ લૉર્ડ માઉન્ટ બેટન (15 ઓગસ્ટ , ઈ.સ .1947 ) જ્યારે સ્વતંત્ર ભારતના અંતિમ ગવર્નર ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારી ( 25 જાન્યુઆરી , 1950 સુધી )

લૉર્ડ કેનિંગ ભારતીય મંત્રીમંડળ વ્યવસ્થા (પોર્ટફોલિયો પદ્ધતિ) જનક ,

ઈ.સ .1833 માં લૉર્ડ મેકોલેના અધ્યક્ષસ્થાને ભારતન સૌપ્રથમ કાયદાપંચની નિમણૂક .

ઈ.સ .1860 : ભારતમાં બજેટ પ્રણાલીની શરૂઆત (બજેટ પ્રણાલીના પિતા : જેમ્સ વિલ્સન)

ઈ.સ .1872 : લૉર્ડ મેયોના સમયમાં ભારતની સૌપ્રથમ વસતી ગણતરીની શરૂઆત

ઈ.સ .1881 વાઈસરૉય લૉર્ડ રિપનના કાળમાં ભારતની પ્રથમ નિયમિત વસતી ગણતરી .

ઈ.સ .1882 : લૉર્ડ રિપન ‘ સ્થાનિક સ્વરાજ્યનો પિતા

ઈ.સ .1905 : રેલવે બોર્ડની રચના

ઈ.સ .1909 : ભારતીય પરિષદ અધિનિયમ જે “ મોર્લે - મિન્ટો એક્ટ કહેવાયો . જેમાં સૌપ્રથમ પરિષદમાં મુસ્લિમોને અનામત આપવાની શરૂઆત થઈ .

ઈ.સ .1919 : “ ભારત શાસન અધિનિયમ ' ' જે “ મોન્ટેગ્યૂ ચેમ્સફર્ડ એક્ટ " કહેવાયો . જેમાં શીખ , પારસી વગેરેને પણ અનામત આપવાની જોગવાઈ

ઈ.સ .1921 : કેન્દ્રમાં લોકલેખા સમિતિ ( PAC : Public Account committee ) બનાવવામાં આવી .

ઈ.સ .1921 : સામાન્ય બજેટમાંથી રેલવે બજેટ અલગ કરાયું .

૧ એપ્રિલ , 1935 : ભારતીય રિઝર્વ બેંક ( RBI ) ની સ્થાપના